4857 Sayılı İş Kanunu’ nun 63. Maddesi ile bu maddeye istinaden çıkarılmış olan İş Süreleri Yönetmeliği günlük ve haftalık iş sürelerini düzenlemiştir ve, kanunun 68. Maddesi de ara dinlenmeyi ve dinlenme sürelerini açıklamıştır.
Çalışma şartları ve dinlenme hakkı ayrıca Anayasa’ nın 50. Maddesi’ nde de korunmaktadır. Çalışanların çalıştıkları sürelerdeki belirli zaman aralıklarında çalışmalarına ara vermeleri, dinlenmeleri ve ihtiyaçlarını karşılamaya işveren tarafından imkan verilmesi zorunludur çünkü; ara dinlenmesi çalışanın çalışma verimini artıracaktır. Bunun sonucunda çalıştıran açısından da üretimine ihtiyaç duyulan mamulün ortaya çıkmasında fayda sağlayacaktır.
Ara dinlenmesi; günlük çalışma süresinin herhangi bir zamanında, o işyerinin gelenekleri ve işin gereği paralelinde ayarlanarak işçilerin, o gün yapacakları toplam çalışma süresi oranında ve en az Kanun’ da belirtilen süreler kadar, kural olarak aralıksız olarak sunulan ancak sözleşmelerle aralıklı olarak da belirlenebilen, günlük çalışma süresinden sayılmayan dinlenmedir. Uygulamada genellikle yemek molası şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Çalışanların ara vermesinin iş kazalarını önleyici etkisi de vardır. Bu sebeple doktrinde ve yargı kararlarınca çalışanlara ara dinlenme sürelerinin Kanun’ un amacına uygun olarak fiilen kullandırılması gerektiği vurgulanmaktadır.
Ara dinlenmesi, 4857 Sayılı İş Kanunu’ nun 68. Maddesi’ nde düzenlenmesine rağmen, 854 Sayılı Deniz İş Kanunu’ nda ve 5953 Sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanunda açık bir şekilde ara dinlenmesine yer verilmemiştir.
Ara Dinlenmesinin Anlamı
İş Yasası, günlük çalışma süresi içinde işçiye dinlenmesini ve yemek, içmek gibi ihtiyaçlarını giderebilmesi için ara dinlenmesi verilmesinin gerekliliğini açıklamıştır. Normal şartlarda ara dinlenmesi çalışma süresinin ortalama bir zamanında verilir ve bu zamanın ayarlanmasında, o yerin gelenekleri ve işin gereği göz önünde tutulur.
Ara Dinlenmesinin Süresi
Ara dinlenmesi sürelerini Kanun, günlük çalışma sürelerine bağlamıştır. Kanun’ un 68. Maddesine göre işçilere;
1-) 4 saat ve daha kısa süreli işlerde 15 dk,
2-) 4 saatten fazla ve 7.5 saate kadar (7,5 saat dahil) süreli işlerde yarım saat,
3-) 7,5 saatten fazla süreli işlerinde bir saat ara dinlenmesi yapılır.
Yukarıdaki dinlenme süreleri en azdır ve aralıksız verilir. Ancak bu süreler iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralı olarak kullandırılabilir.(68/ II, III) Dinlenmeler bir işyerinde işçilere aynı veya değişik saatlerde kullandırılabilir. Ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz. (68/IV, 68/Son Md.) Bunun sonucu olarak ara dinlenmeleri için işveren işçiye ücret ödemek zorunda değildir.
“…toplu iş sözleşmesinde ara dinlenmesinin iş süresinden sayılacağına ilişkin hüküm bulunsa dahi, işçi ara dinlenmesinde çalıştırılmamışsa, bu süre fazla çalışma sayılmaz ve zamlı ücret istenmez. İşçiye sadece normal ücretin ödenmesi gerekir. “(Yargıtay 9. HD., 31.01.1991, E.1991/747, K.1991/794)
İşçi ara dinlenmesini serbestçe kullanabilir ve dinlenme süresini işyeri dışında geçirebilir. Yargıtay’ a göre işçi bir işi yapmasa bile ara dinlenmesinde işyerinde işverenin emrinde kalıyorsa bu süre iş süresinden sayılır.
Yine Yargıtay’ ın bir kararında, ara dinlenmesi esnasında çıkacak aksaklık ve noksanlıkları gözetmek ve bunlara müdahale etmek için işyerinden ayrılmayıp yemeğini orada yemek suretiyle ara dinlenmesini işbaşında geçiren işçinin fazla çalışma talebinin kabul edilmemesi, ancak toplu iş sözleşmesinde bu durum için öngörülen tazminatın ödenmesi gerektiği görüşündedir. (Yargıtay 9. H.D., 26.10.1987, 1987/9437 E., 1987/9596 K.)
Yargıtay Hukuk Genel Kuruluna göre, “…yemeğin çalışma yerine getirilmesi ve getirilen yemeğin çalışma yerinde yenmiş olması, davacının ara dinlenmesinden yararlanmadığını göstermez ki, yemek ve benzeri ihtiyaçlar giderilmeden kampanya süresince her gün fasılasız 12 saat çalışma yapıldığı iddiası da hayatın normal akışına ve beşer takatine uygun düşmez. (Yargıtay HGK 27.02.1976, 1976/9-881 E., 1976/692 K.)
“…Üç vardiya sistem, ile yarım saatlik ara dinlenme verilmeden günde 8 saat devamlı çalışıldığı iddiasına karşı, bu süre içinde bir kimsenin yemek yeme ve diğer tabi ihtiyaçları için yarım saatlik süreyi kullanmış olacağının kabulü hayatın normal akışı icabıdır. (Yargıtay 9. HD 27.10.1989, 8877 E., 8634 K.)
Fazla Çalışmalarda Ara Dinlenme Süresi
Çalışma hayatındaki pek çok işyerinde günlük çalışma süresi 7,5 saatin üzerine çıkmakta hatta, 12-14 saate dayanmaktadır. İşveren ve/veya vekilleri, uygulayıcıları Kanun metninden işçiye ne kadar çalışırsa çalışsın verilebilecek ara dinlenmesinin 1 saat olabileceği yorumunu çıkartmaktadır. Kanun metninde işçinin günlük çalışma süresinin 7,5 saati aşması koşulunda verilecek ara dinlenmesi süresi 1 saat olarak belirtilmektedir.
“Yargıtay’ a göre, “4857 Sayılı İş Kanunu’ nun 63. Maddesi Hükmüne göre günlük çalışma süresi 11 saati aşamayacağından, 68. Maddenin belirlediği 7,5 saati aşan çalışmalar yönünden en az 1 saatlik ara dinlenmesi süresinin, günlük en çok 11 saate kadar olan çalışmalarla ilgili olduğu kabul edilmelidir; buna göre günde 11 saate kadar olan çalışmalar için ara dinlenmesi en az 1 saat, 11 saat ve daha fazla çalışmalarda ise en az 1,5 saat olarak verilmelidir. Yargıtay ayrıca farklı kararlarında günlük 14 saatlik fiili bir çalışma için en az 2 saat ara dinlenmesi verilmesi gerektiği”ni ifade etmiştir. (Yargıtay 9. HD 28.10.2009, 2008/11139 E., 2009/29544 K.; Yargıtay 9. HD 17.11.2008 2007/35281 E., 2008/30985 K.),
İşçi Ara Dinlenmesini Kullanmayıp Çalışırsa Ne Olur?
Esas olan işçinin ara dinlenmesi sırasında çalışmamasıdır ayrıca çalışmaya zorlanamaz. Ancak kendi kabulü ile çalışırsa bu durumda ara dinlenmesi yapmamış sayılacak ve kendisine ücret ödenmesi de gerekecektir ve bu ödenecek ücret işçinin normal ücretidir. Bu sürenin haftalık 45 saati aşması halinde zamlı ücret yani fazla mesai ödenecektir.
“…Çalışma yaşamımızda Kanun’ da öngörülen ara dinlenmelerinden ayrı olarak, toplu iş sözleşmelerinde veya iş sözleşmelerinde çalışma süresinin içinde ücret kesintisi yapılmaksızın işçilerin dinlenmesi çay limonata gibi içecekler ile sigara içilmesi için genellikle onar veya on beşer dakikalık molaların kullandırıldığı görülmektedir…” (Yargıtay 9. HD., 20.10.1975, 1975/24847 E., 1975/47252 K.)
Gerek istenilen olumlu sonuçların alınması gerekse de idari para cezası yaptırımları ile karşı karşıya kalınmaması için İş Yasası’ nın 8. Maddesi hükümleri dikkate alınarak asgari ara dinlenme sürelerinin işçilere verilmesi yerinde olacaktır.
